Όπως είναι γνωστό η περιοχή της Δυτ. Μακεδονίας έχει υπεισέλθει σε διαδικασία μετασχηματισμού του κοινωνικού και οικονομικού της μοντέλου, λόγω της αναγκαίας απεξάρτησης της χώρας από τον λιγνίτη.
Από την πρώτη μέρα της μεταλιγνιτικής μετάβασης αναδείχτηκε ως κρίσιμο και κομβικό ζήτημα η αποκατάσταση και αξιοποίηση των εδαφών που απαλλοτρίωσε η ΔΕΗ για την εξόρυξη του λιγνίτη. Παράλληλα αποκαλύφθηκε η προχειρότητα του κυβερνητικού σχεδιασμού στον τομέα αυτό, η υποταγή στις ορέξεις της ΔΕΗ, αλλά και το σοβαρό έλλειμα πολιτικής της τοπικής αυτοδιοίκησης.
Τελευταία και τρανταχτή απόδειξη αποτελεί η Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΣΜΠΕ) του Ειδικού Πολεοδομικού Σχεδίου της Ζώνης Απολιγνιτοποίησης (Ζ.Α.Π.) των Ορυχείων Πτολεμαΐδας. Στο φάκελο της διαβούλευσης περιλαμβάνεται το Ειδικό Πολεοδομικό Σχέδιο, που περιγράφει εν ολίγοις τις χρήσεις των εκτάσεων των πρώην Ορυχείων και τους όρους αξιοποίησής τους.
Κατηγορίες χρήσεων. Η τελική διαμόρφωση είναι η εξής:
Μια πρώτη παρατήρηση είναι ότι το ποσοστό των αγροτικών δραστηριοτήτων (31%) είναι πλασματικό. Στην πράξη είναι αρκετά μικρότερο, αφού 1) μεγάλο μέρος των αγροτικών χρήσεων βρίσκεται ΕΚΤΟΣ της ζώνης απαλλοτρίωσης στην περιοχή της Ακρινής και 2) ένα άλλο μέρος τους φαίνεται να είναι πλησίον των ορυχείων, με πιθανή χαμηλή παραγωγικότητα για καλλιέργειες.
Μια δεύτερη παρατήρηση είναι ότι μεγάλο μέρος των χρήσεων έχει ήδη αποφασιστεί:
Καλούμαστε να γνωμοδοτήσουμε για τη ΣΜΠΕ, αλλά βρισκόμαστε μπροστά σε τετελεσμένα γεγονότα, μιας και η ΔΕΗ έχει ήδη αποφασίσει μονομερώς για τη χρήση μεγάλου μέρους των Ζωνών Απολιγνιτοποίησης. Συγκεκριμένα η ΔΕΗ έχει πάρει τη μερίδα του λέοντος των λεγόμενων «φιλέτων» (αποκατεστημένες επίπεδες εκτάσεις, άμεσα αξιοποιήσιμες) προκειμένου να εγκαταστήσει μεγάλα φωτοβολταικά. Για το θέμα αυτό έχουμε εκφραστεί αρνητικά και παλιότερα. Η ΣΠΜΕ δυστυχώς επικυρώνει αυτή την άδικη μοιρασιά και τη νέα «μονοκαλλιέργεια»
Θεωρούμε λογική την επενδυτική επιδίωξη της ΔΕΗ, να εγκαταστήσει Φ/Β σε περιοχές των πρώην ορυχείων της. Όμως ο σχεδιασμός αυτός δεν μπορεί να είναι μονοδιάστατος και να αγνοεί τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας, οι οποίες είναι σύνθετες (γεωργία, πράσινη επιχειρηματικότητα, ενεργειακές κοινότητες, φυσικό περιβάλλον κλπ). Αυτή είναι εξάλλου και η διεθνής πρακτική, όπου οι επενδυτικοί στόχοι της εταιρείας εξόρυξης και οι αναπτυξιακές προτεραιότητες της περιοχής θα πρέπει να συνυπάρχουν αρμονικά.
Πόσες εκτάσεις παραχωρούνται και σε ποιον «φορτώνεται» το Κόστος Αποκατάστασης
Αποτιμώντας το συνολικό σχεδιασμό προκύπτει εύλογα το ερώτημα αν τελικά
«ο Ρυπαίνων πραγματικά πληρώνει» ή αν το κόστος επιβαρύνει με πλάγιο τρόπο τους πολίτες και την κοινωνία. Από τη μελέτη όλων των δεδομένων προκύπτουν οι παρακάτω προβληματισμοί:
Σύμφωνα με την προγραμματική σύμβαση μεταξύ Ελληνικού Δημοσίου – ΔΕΗ και της «Μετάβασης Α.Ε.», η ΔΕΗ θα παραχωρήσει συνολικά εκτάσεις 97.000 στρ. που αποτελούν μέρος των Ζωνών Απολιγνιτοποίησης Κοζάνης, Φλώρινας και Μεγαλόπολης. Οι εκτάσεις αυτές, ως περιουσιακά στοιχεία, έχουν αποτιμηθεί στα 162 εκ €. Από το σύνολο των ~149.000 στρ. της Ζ.Α.Π. Πτολεμαίδας, τα 42.615 στρ. θα παραμείνουν στη ΔΕΗ για την εγκατάσταση Φ/Β Πάρκων, ενώ τα 50.920στρ θα αποδοθούν στη «Μετάβαση Α.Ε». Τι γίνεται όμως με τα εδάφη εντός της ΖΑΠ Πτολεμαΐδας, τα οποία δεν περιλαμβάνονται στην Προγραμματική Σύμβαση και υπολογίζονται σε περίπου 54.036 στρ. ;; Δεν διευκρινίζεται πουθενά το μέλλον τους. Προφανώς μέρος αυτών αποτελούν ενεργά ορυχεία. Το αυτονόητο ερώτημα είναι ποιο το χρονοδιάγραμμα και το θεσμικό πλαίσιο για την αποκατάσταση και την μεταβίβαση των παραπάνω εκτάσεων και από πού θα προέλθουν οι αναγκαίοι πόροι.
Σύμφωνα με την Μ.Π.Ε. των Ορυχείων το χρονοδιάγραμμα αποκατάστασης και διαθεσιμότητας των εδαφών θα πρέπει να έχει ολοκληρωθεί έως τον Αύγουστο του 2025. Δεδομένου ότι απομένουν μόλις 1 έτος και 4 μήνες μέχρι τότε, ανακύπτει το ερώτημα κατά πόσο θα τηρηθεί το συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα και αν η προφανής ανάγκη επικαιροποίησης του χρονοδιαγράμματος επηρεάζει τη χρηματοδότηση από το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας (Τ.Α.Α). Όπως αναφέρεται και στη ΜΠΕ των ορυχείων Πτολεμαΐδας το σύνολο των αποκαταστάσεων εκτείνεται πολύ πέραν του 2026, οπότε θα πρέπει να διευκρινιστούν και να τεκμηριωθούν τα χρονοδιαγράμματα για το σύνολο των αποκαταστάσεων, αλλά και οι πηγές χρηματοδότησης.
Αξίζει να καταγραφεί ότι η χρηματοδότηση του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας αφορά αποκλειστικά στην ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ (συν δαπάνες αποξήλωσης εξοπλισμού). Όμως η ΔΕΗ έχει την υποχρέωση να κάνει την αποκατάσταση με δικές της δαπάνες, δεδομένου ότι αυτή είναι «ο ρυπαίνων». Παρόλα αυτά δίνεται μια γενναία «προίκα» στη ΔΕΗ από το Ταμείο Ανάκαμψης, ενώ η προίκα αυτή θα έπρεπε να χρηματοδοτήσει τη μετάβαση της τοπικής κοινωνίας σε ένα βιώσιμο μέλλον. Το κόστος της αποκατάστασης, σύμφωνα με τους Περιβαλλοντικούς Όρους για το σύνολο του έργου, υπολογίζεται στα 148 εκ € (~120 χωρίς ΦΠΑ). Δεν διευκρινίζεται όμως, όπως ορθά επισημαίνει και το Green Tank[1], αν μέρος των πόρων του Τ.Α.Α. θα αποδοθούν στην ΔΕΗ για τις εργασίες των ήδη αποκατεστημένων εδαφών που παραχωρήθηκαν στη «Μετάβαση Α.Ε.». Συνεπώς αναπάντητο παραμένει το ερώτημα αν η ΔΕΗ Α.Ε. ως υπαίτιος της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης θα επωμιστεί το κόστος της αποκατάστασης και πόσο .
Δεν έχει παρουσιαστεί μέχρι στιγμής καμιά μελέτη που να αποτιμά τεκμηριωμένα την αξία των εκτάσεων των Ζωνών Απολιγνιτοποίησης, ούτε και κάποια μελέτη για το είδος και την ποιότητα της αποκατάστασής τους.
Απουσία υπερκείμενου σχεδιασμού (Χωροταξικό Περιφέρειας)
Παρότι βρισκόμαστε στη φάση ολοκλήρωσης του Πολεοδομικού Σχεδιασμού των ΖΑΠ σε Πτολεμαΐδα, Αμύνταιο και Μεγαλόπολη, εντούτοις δεν υπάρχει επικαιροποιημένο το Χωροταξικό Σχέδιο Δυτ. Μακεδονίας. Αυτό αποτελεί μια ακόμα παραδοξότητα, προκαλώντας σημαντικά ερωτηματικά για τη συνέχεια που θα πρέπει να υπάρχει στον ολοκληρωμένο χωροταξικό σχεδιασμό της περιφέρειας Δυτ. Μακεδονίας χωρίς να δημιουργούνται πρωθύστερα.
Διαβούλευση – Συμμετοχικός Σχεδιασμός:
Η διαβούλευση επί του σχεδιασμού της Δίκαιης Αναπτυξιακής Μετάβασης συνεχίζει να γίνεται με ελλειμματικό τρόπο.
Ενώ έχουμε διανύσει το 5ο έτος από την εξαγγελία της απολιγνιτοποίησης και πλέον συζητάμε για τη ΣΜΠΕ, δεν έχει υπάρξει επί της ουσίας διαβούλευση για τις Ειδικές Πολεοδομικές Μελέτες των Ζ.ΑΠ., παρότι αυτές αποτελούν πολύ σημαντικό εργαλείο για την αξιοποίηση των αποκατεστημένων (και μη) εδαφών.
Αν και ο χωροταξικός σχεδιασμός για τις Ζ.ΑΠ. των ορυχείων έχει σχεδόν ολοκληρωθεί, οι τοπικοί φορείς και οι πολίτες δεν είχαν τη δυνατότητα να συμμετέχουν ουσιαστικά.
Έχουμε πολλές φορές επισημάνει ότι η διαδικασία μετάβασης «πάει πακέτο» με τον ΣΥΜΜΕΤΟΧΙΚΟ σχεδιασμό. Όμως και στην παρούσα φάση η λογική αυτή αγνοήθηκε.
Φωτοβολταικά για Ενεργειακές Κοινότητες
Θεωρούμε ότι θα πρέπει εντός των ΖΑΠ να προβλεφθεί η χωροθέτηση με ταυτόχρονη κατασκευή την αναγκαίας υποδομής, έργων Αυτοπαραγωγής από Ενεργειακές Κοινότητες πολιτών και φορέων της περιοχής που θα έχουν σαφή κοινωνικό χαρακτήρα.
Διαχείριση Υδάτινων Πόρων
Παρότι έχει τεθεί επανειλημμένα το θέμα της ορθολογικής διαχείρισης των υδάτων και της ανάταξης των υποβαθμισμένων υδροφορέων, εντούτοις η ΣΜΠΕ δεν συνοδεύεται από ανάλογες υδρογεωλογικές και υποστηρικτικές μελέτες.
Προβληματισμούς και παρατηρήσεις για το ζήτημα της διαχείρισης των υδάτινων πόρων έχει καταθέσει και η ΔΕΥΑΚ στα πλαίσια της διαβούλευσης για την ΜΠΕ των ορυχείων Πτολεμαΐδας, το Green Tank αλλά και έμπειροί Μεταλλειολόγοι, στις δικές του παρατηρήσεις.
Επίλογος
Αν και η Στρατηγική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων (ΣΠΜΕ) των Ορυχείων είναι από τα σοβαρότερα ζητήματα της περιοχής, εντούτοις ο σχετικός δημόσιος διάλογος είναι φτωχός. Κυριαρχούν θέματα δευτερεύοντα, επικοινωνιακού χαρακτήρα, ενώ όσα αφορούν στο μεταλιγνιτικό μέλλον του τόπου περνούν σε δεύτερο πλάνο ή απλά ξορκίζονται. Υπάρχουν βέβαια και οι εξαιρέσεις σοβαρών προσεγγίσεων της ΣΜΠΕ, όπως αυτή του Green Tank, αλλά και οι παρατηρήσεις έμπειρων στελεχών της ΔΕΗ για γεωτεχνικά προβλήματα της αποκατάστασης και για τη δέσμευση υπερβολικών εκτάσεων του ΛΚΔΜ για Φ/Β.
Ο Δήμος Κοζάνης, στην εισήγηση που μας κοινοποιήθηκε ενόψει της συνεδρίασης του Δημοτικού Συμβουλίου, δείχνει να αρκείται σε ενστάσεις νομικού και διαδικαστικού χαρακτήρα. Περιορίζεται στις ανακολουθίες του χωροταξικού σχεδιασμού, χωρίς να αγγίζει την ουσία και την πολιτική διάσταση του θέματος, όπως π.χ ότι η ΔΕΗ απαλλάσσεται σε μεγάλο βαθμό από το κόστος αποκατάστασης, ότι αποκτά προνομιακά τα εδάφη-φιλέτα, και – με μια κουβέντα - ότι η ΣΠΜΕ είναι κομμένη και ραμμένη στα μέτρα της ΔΕΗ.
Ιωαννίδης Λευτέρης, π. Δήμαρχος Κοζάνης, υποψήφιος Ευρωβουλευτής "ΚΟΣΜΟΣ"
Τσικριτζής Λάζαρος, Πρόεδρος Οικολογικής Κίνησης Κοζάνης